W Polsce funkcjonuje kilka rozproszonych systemów orzekania o niepełnosprawności, które zamiast pomagać, często komplikują życie osobom z niepełnosprawnościami. Brak spójności, niedobór lekarzy orzeczników i przeciągające się procedury to tylko część problemów, z którymi mierzą się osoby zainteresowane uzyskaniem stopnia niepełnosprawności.
Systemy orzekania o niepełnosprawności
W Polsce funkcjonuje sześć odrębnych systemów orzekania o niepełnosprawności. Niezrozumienie tej różnicy może prowadzić do frustracji i problemów przy ubieganiu się o wsparcie.
Cztery z sześciu systemów orzekania o stopniu niepełnosprawności dotyczą przyznawania uprawnień do świadczeń rentowych. Piąty system związany jest z ustalaniem stopnia niepełnosprawności przez zespoły orzekające na poziomie powiatowym i miejskim. Szósty natomiast dotyczy orzeczeń wydawanych w kontekście kształcenia specjalnego. Choć każdy z nich dotyczy tej samej grupy osób, to ma zupełnie inne cele, podstawy prawne i skutki.
Istnieje system pozarentowy, który obejmuje orzeczenia wydawane przez Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności (PZON) oraz, w drugiej instancji, Wojewódzkie Zespoły (WZON). Orzeczenie ma na celu umożliwienie osobom z niepełnosprawnością korzystania z różnorodnych form wsparcia społecznego. Dzięki uzyskanemu orzeczeniu osoba z niepełnosprawnością może korzystać ze zniżek, ulg podatkowych, pomocy w zatrudnieniu oraz dofinansowań turnusów rehabilitacyjnych. Podstawą prawną tego systemu jest ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Równolegle funkcjonuje system orzecznictwa rentowego, którego celem jest określenie prawa do świadczeń z tytułu niezdolności do pracy. Orzeczenia w tym systemie wydają:
- ZUS – dla większości obywateli,
- KRUS – dla rolników,
- MON i MSWiA – dla służb mundurowych.
Instytucje te orzekają częściową niezdolność do pracy, całkowitą niezdolność do pracy, lub niezdolność do samodzielnej egzystencji. Ten system opiera się na ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
W praktyce wszystkie systemy działają niezależnie. Oznacza to, że osoba może mieć np. orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności z PZON oraz orzeczenie o częściowej niezdolności do pracy z ZUS. Każde z nich będzie wykorzystywane w innych celach.
Chaos w orzecznictwie
Każdy z tych systemów działa na podstawie odrębnych przepisów prawnych. Zgodnie z informacjami przekazanymi podczas niedawnego posiedzenia sejmowej podkomisji ds. rynku pracy, przepisy te są obecnie przedmiotem zmian. Powodem są liczne głosy obywateli, którzy skarżą się na konieczność wielokrotnego ubiegania się o różne orzeczenia w różnych instytucjach, zależnie od celu, w jakim potrzebują dokumentu.
Jednym z kluczowych problemów, który skłonił do prac legislacyjnych, jest pogłębiający się brak lekarzy orzeczników. Problem ten dotyczy wszystkich instyt